Zapraszamy do lektury artykułu przygotowanego przez dr. n. med. Ewę Kurczewską – psychiatrę współpracującego z Centrum Zdrowia AGVITA w Poznaniu – na temat wpływu COVID-19 na zdrowie psychiczne.

Pandemia COVID-19

Pierwszy przypadek choroby COVID-19 (coronavirus disease 2019), spowodowanej koronawirusem ciężkiego ostrego zespołu oddechowego (severe acute respiratory syndrome coronavirus 2, SARS-CoV-2) na świecie zanotowano 17 listopada 2019 roku w Wuhan w prowincji Hubei, natomiast w Europie dnia 24 stycznia 2020.

Obecnie, jesienią 2021 roku świat mierzy się z czwartą falą pandemii, a konsekwencje zdrowotne, ekonomiczne oraz związane z kolejnymi lockdownami stanowią silny stresor psychospołeczny, będący istotnym czynnikiem wpływającym na pogorszenie stanu psychicznego społeczeństwa, wzrost ilości zaburzeń psychicznych oraz samobójstw (Sher, 2020).

Objawy i leczenie infekcji COVID-19 a układ nerwowy

Typowe objawy COVID-19 takie jak bóle i zawroty głowy, splatanie, utrata węchu i smaku, bóle mięśni (Whittaker i wsp. 2020) świadczą o wpływie wirusa SARS-CoV-2 na funkcjonowanie ośrodkowego układu nerwowego (OUN). Wirusy mogą dostać się do OUN drogą krwionośną lub neuronalną wsteczną (Desforges i wsp. 2014).

Skłonność do neuroinwazyjności jest wspólną cechą koronawirusów, a ich transfer trans-synaptyczny został dobrze udokumentowany (Li i wsp. 2020).

Badania nad tropizmem SARS-CoV-2 wykazują, że jego wnikanie do ludzkich komórek odbywa się głównie za pomocą glikoprotein znajdujących się na powierzchni wirusa, które wiążą się z receptorem enzymu konwertującego angiotensynę 2 (angiotensin-converting enzyme 2, ACE-2). Płuca i przewód pokarmowy są głównymi miejscami ekspresji receptora ACE-2 w organizmie, ale białko to występuje również w komórkach śródbłonka mózgu.

Ciała migdałowate (będące elementem układu limbicznego), które pełnią kluczową rolę w regulacji emocji, przetwarzaniu informacji dotyczących relacji międzyludzkich, a tym samym patogenezie zaburzeń afektywnych, wykazują ekspresję receptora ACE-2 w modelach zwierzęcych, zapewniając w ten sposób miejsce, do którego mogłyby się przyłączyć kolce wirusa (Wang i wsp. 2016).

Funkcjonowanie układu limbicznego może być także zaburzone w wyniku pobudzenia układu odpornościowego przez SARS-CoV-2 poprzez wzmożenie wydzielania czynników prozapalnych oraz aktywację szlaku kinureninowego przemiany tryptofanu, co wiąże się z patogenezą szerokiego zakresu zaburzeń psychiatrycznych, w tym psychoz, choroby afektywnej dwubiegunowej, depresji i samobójstw (Troyer i wsp. 2020; Schwarcz and Pellicciari 2002).

Obecne rekomendacje dotyczące leczenia COVID-19 o ciężkim przebiegu dotyczą stosowania m. in. remdesiviru, tocilizumabu, fostamatinibu, chlorochiny/hydroksychlorochiny, ruxolitinibu, kortykosteriodów, inhibitorów układu dopełniacza oraz osocza rekonwalescentów, syntetycznych mieszanek przeciwciał anty-SARS-CoV-2 (Izda i wsp. 2020). Działania niepożądane powyższych terapii mogą dotyczyć zaburzeń funkcjonowania ośrodkowego układu nerwowego.

SARS i MERS a objawy psychiatryczne COVID-19

Literatura naukowa zawiera wiele danych dotyczących wcześniejszych epidemii- pacjentów leczonych w szpitalu z ciężkim ostrym zespołem oddechowym (severe acute respiratory syndrome, SARS) spowodowanym infekcją wirusem SARS-CoV-1 i bliskowschodnim zespołem oddechowym (Middle East respiratory syndrome, MERS) u osób zakażonych MERS-CoV.

Najczęstsze objawy

Według przeglądu systematycznego Rogersa i wsp. (2020) najczęstszymi objawami neuropsychiatrycznymi w ostrej fazie SARS lub MERS były: splątanie (27,9%), depresyjny nastrój (32,6%), lęk (35,7%), zaburzenia pamięci (34,1%) i bezsenność (41,9%).

Objawy manii i psychozy występowały u niewielkiej grupy chorych (0,7%) i wydawały się być związane ze stosowaniem egzogennych kortykosteroidów. Po przebyciu infekcji depresyjny nastrój obserwowano u 10,5% badanych, lęk u 12,3%, bezsenność u 12,1%, zaburzenia pamięci u 18,9%, a traumatyczne wspomnienia wykazano u 30,4% ozdrowieńców.

COVID-19 a objawy neuropsychiatryczne

Aktualnie szacuje się, że u ponad jednej trzeciej pacjentów z COVID-19 występują objawy neuropsychiatryczne (Beach i wsp. 2020), zarówno niespecyficzne objawy neurologiczne, tj. majaczenie, powikłania naczyniowo-mózgowe, encefalopatia, zaburzenia nerwowo-mięśniowe, utrata węchu i smaku, a także objawy depresji, zaburzeń lękowych, zaburzenia stresowego pourazowego oraz rezydualne zaburzenia funkcji wykonawczych (Rogers i wsp. 2020, Moreira i wsp. 2021).

Zaburzenia psychotyczne

Według Dinakaran i wsp. (2020) u 0,9–4% osób zakażonych SARS-CoV-2 występują zaburzenia ze spektrum psychotycznego, co potwierdza klasyczną psychiatryczną hipotezę, iż „wirusy mogą powodować szaleństwo” zwłaszcza krótko po rozpoznaniu infekcji (Watson i wsp. 2021).

Ryzyko rozwoju zaburzeń psychicznych

Infekcja SARS-COV-2 stanowi istotny biologiczny czynnik ryzyka rozwoju zaburzeń psychicznych. Mechanizmy patogenetyczne dotyczą następstw uszkodzenia mózgu, bezpośrednich skutków infekcji OUN, pośredniej odpowiedzi immunologicznej, a także mogą być efektem zastosowanego leczenia oraz zwiększonego stresu psychospołecznego (Moreira i wsp. 2021).

Podsumowanie

Wykazano, iż osoby które przebyły COVID-19 mają około dwukrotnie większe szanse wystąpienia pierwszorazowego zaburzenia psychicznego oraz znacznie wyższy wskaźnik zaburzeń psychiatrycznych (Taquet i wsp. 2021). Coraz częściej przedstawiane są opisy przypadków ciężkich zaburzeń psychicznych związanych z SARS-CoV-2, jednak dopiero badania retrospektywne dostarczą rzetelnych informacji na temat skali tego zjawiska.

Dr n. med. Ewa Kurczewska – absolwentka Wydziału Lekarskiego i Uniwersytetu Medycznego im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu. Od 2013 roku pracuje na oddziale psychiatrycznym Szpitala Klinicznego im. K. Jonschera.

W ramach Kliniki Psychiatrii Dorosłych Uniwersytetu Medycznego prowadzi działalność naukową oraz dydaktyczną na stanowisku adiunkta.

Zajmuje się diagnozowaniem i leczeniem zaburzeń psychicznych u osób dorosłych, biorąc pod uwagę ich złożone podłoże. Leczenie farmakologiczne prowadzi zgodnie ze standardami oraz uwzględnia metody wspomagające (m. in. chronoterapię, psychoterapię).

Piśmiennictwo:

  1. Beach, S., Praschan, N., Hogan, C., Dotson, S., Merideth, F., Kontos, N., 2020., Delirium in COVID-19: a case series and exploration of potential mechanisms for central nervous system involvement. Gen. Hosp. Psychiatry. 65: 47–53. doi: 10.1016/j.genhosppsych.2020.05.008.
  2. Desforges, M., Le Coupanec, A., Stodola, J.K., Meessen-Pinard, M., Talbot, P.J., 2014. Human coronaviruses: viral and cellular factors involved in neuroinvasiveness and neuropathogenesis. Virus Res. 194:145–158.
  3. Izda, V., Jeffries, M.A., Sawalha, A.H., 2021. COVID-19: A review of therapeutic strategies and vaccine candidates. Clin Immunol. 222: 108634. doi: 10.1016/j.clim.2020.108634.
  4. Li, Y.C., Bai, W.Z., Hashikawa T., 2020. The neuroinvasive potential of SARS- CoV2 may be at least partially responsible for the respiratory failure of COVID-19 patients. J Med Virol 92(6):552-555. doi: 10.1002/jmv.25728.
  5. Moreira, J.L.S., Barbosa S.M.B, Vieira, J.G., Chaves, N.C.B., Felix, E.B.G., Feitosa, P.W.G., da Cruz, I.S., da Silva C.G.L., Neto, M.L.R., 2021., The psychiatric and neuropsychiatric repercussions associated with severe infections of COVID-19 and other coronaviruses. Prog Neuropsychopharmacol Biol Psychiatry. 106: 110159. doi: 10.1016/j.pnpbp.2020.110159.
  6. Rogers, J.P., Chesney, E., Oliver, D., Pollak, T.A., McGuire, P., Fusar-Poli, P., Zandi, M.S., Lewis, G., David, A.S., 2020. Psychiatric and neuropsychiatric presentations associated with severe coronavirus infections: a systematic review and meta-analysis with comparison to the COVID-19 pandemic. Lancet Psychiatry. 7(7): 611-627. doi: 10.1016/S2215-0366(20)30203-0.
  7. Schwarcz, R., Pellicciari, R., 2002. Manipulation of brain kynurenines: glial targets, neuronal effects, and clinical opportunities. J. Pharmacol. Exp. Therapeut. 303 (1), 1–10. https://doi.org/10.1124/jpet.102.034439.
  8. Sher, L., 2020. The impact of the COVID-19 pandemic on suicide rates. QJM 113(10), 707-712. doi: 10.1093/qjmed/hcaa202.
  9. Taquet, M., Luciano, S., Geddes, J.R., Harrison, P.J., 2021. Bidirectional associations between COVID-19 and psychiatric disorder: retrospective cohort studies of 62354 COVID-19 cases in the USA. Lancet Psychiatry. 8: 130–40. doi: 10.1016/ S2215-0366(20)30462-4.
  10. Troyer, E.A., Kohn, J.N., Hong, S., 2020. Are we facing a crashing wave of neuropsy-chiatric sequelae of COVID-19? Neuropsychiatric symptoms and potential immunologic mechanisms. Brain Behav. Immun. 87, 34–39. https://doi.org/10.1016/j. bbi.2020.04.027.
  11. Wang L, de Kloet AD, Pati D, et al. Increasing brain angiotensin converting enzyme 2 activity decreases anxiety- like behavior in male mice by activating central Mas receptors. Neuropharmacology 2016;105:114–23.
  12. Whittaker, A., Anson, M., Harky, A., 2020., Neurological Manifestations of COVID-19: A systematic review and current update. Acta Neurol Scand. 142(1): 14-22. doi: 10.1111/ane.13266.